Formatie stagneert door de VVD die de onderhandelingen domineert

De kans dat Nederland op korte termijn, en met name voor de jaarwisseling, een nieuw kabinet krijgt, lijkt steeds kleiner te worden. Ondanks het afronden van een conceptregeerakkoord blijft het formatieproces stokken door blokkades. De kabinetsformatie zit vooral vast door de stellingname van de VVD, die het verloop van de onderhandelingen volledig naar haar hand heeft weten te zetten. De kern van de spanning ligt bij VVD-leider Dilan Yeşilgöz en haar houding tegenover samenwerking met GroenLinks-PvdA (GL-PvdA), die zij fel afwijst, waardoor de manoeuvreerruimte voor andere partijen beperkt blijft.

Voorafgaand aan de verkiezingen stond de VVD langdurig laag in de peilingen, rond vijftien zetels. De partij besloot toen tot een strategie waarin GL-PvdA expliciet werd uitgesloten en werd ingezet op een centrumrechts kabinet met D66 en het CDA. Daarbij werd de tegenstelling met GL-PvdA en lijsttrekker Frans Timmermans bewust aangescherpt. Deze aanpak versterkte de positie van de VVD in de eindfase van de campagne: GL-PvdA verloor zetels en Timmermans trad terug, terwijl de VVD het verlies beperkt hield en uitkwam op 22 zetels, een verlies van slechts twee zetels. Zo wist Yeşilgöz haar partij in een moeilijke positie te behouden en zelf de regie over het formatieproces te versterken.

Na de verkiezingen bleek het beoogde centrumrechtse kabinet rekenkundig onmogelijk. Een coalitie van D66, CDA en VVD haalt geen meerderheid in de Tweede Kamer. Daarom werd JA21 erbij betrokken, een partij die nog kort bestaat en beperkt bestuurlijke ervaring heeft. Een coalitie met deze samenstelling lijkt kwetsbaar, mede door de dominante rol van de VVD. De andere partijen zouden nauwelijks speelruimte hebben, waardoor de stabiliteit van het kabinet twijfelachtig is.

Ook een minderheidskabinet biedt weinig perspectief. Aan zowel de linker- als rechterzijde van het politieke spectrum ontbreekt voldoende steun in de Tweede Kamer. Hierdoor dreigt de formatie in een patstelling te blijven steken en lijken nieuwe verkiezingen onvermijdelijk. Mocht samenwerking met GL-PvdA definitief stranden, dan zou de PVV opnieuw het initiatief kunnen nemen, maar ook dat scenario biedt geen garantie op een stabiel bestuur. De PVV heeft in de vorige periode laten zien onvoldoende in staat te zijn om effectief te regeren, mede door de dominante rol van Geert Wilders.

Naast politieke obstakels speelt ook geld een rol. De VVD-partijkas is grotendeels uitgeput, waardoor nieuwe verkiezingen extra problematisch zijn. Tegelijkertijd heeft de strategie van Yeşilgöz haar positie binnen de partij versterkt. Zij heeft de schade voor de VVD beperkt en staat daardoor sterker dan ooit, terwijl andere partijen gedwongen worden zich aan te passen aan haar voorwaarden.

Zo staat de VVD voor een complexe keuze: doorgaan met samenwerking met een partij die tijdens de campagne scherp is bestreden, of nieuwe verkiezingen riskeren, met alle onzekerheden die dat met zich meebrengt. Beide opties brengen grote politieke risico’s met zich mee. De kabinetsformatie blijft vastzitten en de huidige patstelling vergroot de kans dat Nederland opnieuw naar de stembus moet, met het vooruitzicht van een vergelijkbare uitslag en voortzetting van politieke instabiliteit.