Regeren na verlies – hoe de VVD opnieuw de macht naar zich toetrekt

Wie denkt dat er zich in Den Haag iets nieuws voltrekt, kijkt niet goed. Wat we zien is geen toevallig formatieresultaat, maar een beproefd VVD-draaiboek. Nederland stevent af op Kabinet-Jetten I: een kabinet dat vanaf dag één wordt vastgezet op één onderwerp – immigratie – en daarmee feitelijk een doorstart vormt van het vorige, vroegtijdig mislukte kabinet. Niet omdat immigratie alle andere problemen overstemt, maar omdat de VVD dat zo wil. Wie de agenda vernauwt, grijpt de macht.

Rob Jetten verschijnt in dit decor niet als politiek leider, maar als uitvoerder. De echte regie ligt bij VVD-leider Dylan Yeşilgöz, die ondanks verkiezingsverlies opnieuw bepaalt wie mag meedoen en tegen welke prijs. Wie zich voegt, mag blijven. Wie tegenspreekt, wordt gesloopt. Frans Timmermans weet hoe dat werkt. Hans Wijers wist het al eerder. De parallellen met Dick Schoof zijn pijnlijk duidelijk: een premier zonder eigen gezag, gestuurd door een partijleider die buiten beeld regeert.

Dit is geen incident. Dit is VVD-strategie. Door vooraf alles uit te sluiten wat links is, maakt de VVD zichzelf “onmisbaar”. Het gevolg is dat kleine partijen met een marginaal mandaat, zoals JA21, ineens onevenredig veel invloed krijgen. Niet omdat de kiezer daarom vroeg, maar omdat de VVD het formatiespel zo heeft gemanipuleerd. Dat dit opnieuw de deur openzet voor extreemrechtse politiek is geen ongeluk, maar de bedoeling.

De tragiek is dat D66 hier (opnieuw) intrapt. Jarenlang profileerde de partij zich als progressief en Europees baken. Nu dreigt zij hetzelfde lot te ondergaan als NSC: leeggezogen, beschadigd en uiteindelijk overbodig. Wie D66 stemde voor een links-liberaal alternatief, krijgt een centrumrechts kabinet waarin VVD-retoriek en extreemrechtse frames uit het vorige faalkabinet gewoon worden voortgezet. Dat dit wordt verkocht als “bestuurlijke verantwoordelijkheid” is een schaamlapje voor het opgeven van principes.

Ondertussen mag links wel meewerken, maar niet meebeslissen. GroenLinksPvdA wordt door Yeşilgöz vakkundig buiten de formatie gehouden, maar mag straks wel rechtse plannen aan een meerderheid helpen in Tweede- en Eerste Kamer. Invloed nul, verantwoordelijkheid maximaal. Het is een bestuursstijl die we herkennen uit eerdere periodes van democratische verschraling: oppositie als stemvee.

De VVD verdedigt dit alles met het bekende riedeltje over “concrete oplossingen”. De werkelijkheid is dat vrijwel elk kabinet met VVD-deelname voortijdig is geklapt. De enige uitzondering? De samenwerking met de PvdA – precies de partij die Yeşilgöz systematisch demoniseert. Haar eigen staat van dienst spreekt boekdelen: zij liet een kabinet vallen waarin haar partij de grootste was, verloor verkiezingen, stapte in een extreemrechts experiment met de PVV dat tweemaal achter elkaar ontspoorde, en presenteert zich nu opnieuw als winnaar – met minder zetels dan voorheen. Stabiliteit wordt beloofd, chaos geleverd.

Ook inhoudelijk belooft dit weinig goeds. Grenscontroles die vooral overlast veroorzaken en nauwelijks effect hebben zijn inmiddels gedocumenteerde praktijk. Het vorige extreemrechtse experiment leverde bestuurlijke chaos, juridisch gedoe en maatschappelijke polarisatie op. Dat dit nu opnieuw als uitgangspunt dient, laat zien dat de VVD liever scoort op framing dan regeert op resultaat.

De kans is dan ook groot dat Jetten de nieuwe Schoof wordt: een premier die uitvoert wat elders wordt besloten. Bontenbal en Jetten hebben zich laten inpakken door een VVD die, ondanks verkiezingsverlies, haar greep op de macht verder heeft verstevigd. De richting wordt bepaald door Yeşilgöz, met daarboven de steeds zichtbaardere schaduw van een nieuwe flirt met de PVV. Niet het regeerakkoord stuurt, maar de machtspolitiek.

De echte vraag is dan ook niet of dit kabinet stabiel wordt, maar hoe lang het duurt voordat het opnieuw misgaat. Hoe geloofwaardig is de belofte van een stabiel kabinet als de architect ervan verantwoordelijk is voor zoveel eerdere breuken? Hoe democratisch is een systeem waarin verkiezingsuitslagen alleen tellen als ze de VVD goed uitkomen? En hoe lang accepteren we een politieke cultuur waarin blokkeren wordt beloond en verantwoordelijkheid structureel wordt afgewenteld?

Wie nu juicht, zou zich moeten afvragen wie straks de rekening betaalt. De geschiedenis leert: dat is zelden de VVD zelf.

Formatie stagneert door de VVD die de onderhandelingen domineert

De kans dat Nederland op korte termijn, en met name voor de jaarwisseling, een nieuw kabinet krijgt, lijkt steeds kleiner te worden. Ondanks het afronden van een conceptregeerakkoord blijft het formatieproces stokken door blokkades. De kabinetsformatie zit vooral vast door de stellingname van de VVD, die het verloop van de onderhandelingen volledig naar haar hand heeft weten te zetten. De kern van de spanning ligt bij VVD-leider Dilan Yeşilgöz en haar houding tegenover samenwerking met GroenLinks-PvdA (GL-PvdA), die zij fel afwijst, waardoor de manoeuvreerruimte voor andere partijen beperkt blijft.

Voorafgaand aan de verkiezingen stond de VVD langdurig laag in de peilingen, rond vijftien zetels. De partij besloot toen tot een strategie waarin GL-PvdA expliciet werd uitgesloten en werd ingezet op een centrumrechts kabinet met D66 en het CDA. Daarbij werd de tegenstelling met GL-PvdA en lijsttrekker Frans Timmermans bewust aangescherpt. Deze aanpak versterkte de positie van de VVD in de eindfase van de campagne: GL-PvdA verloor zetels en Timmermans trad terug, terwijl de VVD het verlies beperkt hield en uitkwam op 22 zetels, een verlies van slechts twee zetels. Zo wist Yeşilgöz haar partij in een moeilijke positie te behouden en zelf de regie over het formatieproces te versterken.

Na de verkiezingen bleek het beoogde centrumrechtse kabinet rekenkundig onmogelijk. Een coalitie van D66, CDA en VVD haalt geen meerderheid in de Tweede Kamer. Daarom werd JA21 erbij betrokken, een partij die nog kort bestaat en beperkt bestuurlijke ervaring heeft. Een coalitie met deze samenstelling lijkt kwetsbaar, mede door de dominante rol van de VVD. De andere partijen zouden nauwelijks speelruimte hebben, waardoor de stabiliteit van het kabinet twijfelachtig is.

Ook een minderheidskabinet biedt weinig perspectief. Aan zowel de linker- als rechterzijde van het politieke spectrum ontbreekt voldoende steun in de Tweede Kamer. Hierdoor dreigt de formatie in een patstelling te blijven steken en lijken nieuwe verkiezingen onvermijdelijk. Mocht samenwerking met GL-PvdA definitief stranden, dan zou de PVV opnieuw het initiatief kunnen nemen, maar ook dat scenario biedt geen garantie op een stabiel bestuur. De PVV heeft in de vorige periode laten zien onvoldoende in staat te zijn om effectief te regeren, mede door de dominante rol van Geert Wilders.

Naast politieke obstakels speelt ook geld een rol. De VVD-partijkas is grotendeels uitgeput, waardoor nieuwe verkiezingen extra problematisch zijn. Tegelijkertijd heeft de strategie van Yeşilgöz haar positie binnen de partij versterkt. Zij heeft de schade voor de VVD beperkt en staat daardoor sterker dan ooit, terwijl andere partijen gedwongen worden zich aan te passen aan haar voorwaarden.

Zo staat de VVD voor een complexe keuze: doorgaan met samenwerking met een partij die tijdens de campagne scherp is bestreden, of nieuwe verkiezingen riskeren, met alle onzekerheden die dat met zich meebrengt. Beide opties brengen grote politieke risico’s met zich mee. De kabinetsformatie blijft vastzitten en de huidige patstelling vergroot de kans dat Nederland opnieuw naar de stembus moet, met het vooruitzicht van een vergelijkbare uitslag en voortzetting van politieke instabiliteit.